Κωνσταντίνος ο Μέγας

(Flavius Valerius Constantinus, Ναϊσσός Μοισίας [σημερινή Νις Σερβίας] 280; – Νικομήδεια Βιθυνίας 337 μ.Χ.). Ρωμαίος αυτοκράτορας (306-337), ιδρυτής του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους (Βυζαντινής αυτοκρατορίας). Ήταν γιος του Κωνσταντίου του Χλωρού, διοικητή των πραιτοριανών του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού, και της Ελένης από τη Βιθυνία της Μικράς Ασίας, ερωμένης του πατέρα του, η οποία αργότερα ονομάστηκε αγία, μετά την προσχώρησή της στον χριστιανισμό. Το 306 ο Κωνστάντιος, αφού είχε ανέλθει μία-μία της θέσεις της ιεραρχίας της αυτοκρατορίας, ανακηρύχθηκε αύγουστος του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους. Πέθανε τον ίδιο χρόνο και ο Κ. τον διαδέχτηκε στον θρόνο, όταν αύγουστος στην Ανατολή ήταν ο Γαλέριος. Όμως, η επιδίωξη πολλών φιλόδοξων ανδρών να κατακτήσουν τον τίτλο του αυγούστου ή του καίσαρα οδήγησε σε παρακμή το ισχύον σύστημα της τετραρχίας το οποίο είχε εγκαινιάσει ο Διοκλητιανός, δημιούργησε χάος στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία –αφού άλλοι πέντε, εκτός από τον Κ., διεκδικούσαν τον τίτλο του αυγούστου– και οδήγησε σε σειρά συγκρούσεων, οι οποίες κατέληξαν στη μονοκρατορία του Κ. (324). Οι σπουδαιότερες μάχες που έδωσε ο Κ. στην προοπτική αυτή ήταν εκείνη εναντίον του Μαξεντίου στη Μουλβία γέφυρα της Ρώμης (312), όπου σύμφωνα με τον ιστορικό Ευσέβιο ο Κ. είδε το όραμα του σταυρού με την επιγραφή «εν τούτω νίκα» και, αρκετά χρόνια αργότερα, η μάχη εναντίον του τότε αυγούστου της Ανατολής Λικινίου στη Θράκη (324). Το μεγάλο ιστορικό επίτευγμα του Κ. ήταν ότι συνετέλεσε αποφασιστικά στη δημιουργία των προϋποθέσεων για τη μετατροπή του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο χριστιανικό Βυζάντιο. Τα γεγονότα που άλλαξαν την ιστορική πορεία και τη μορφή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και αποκάλυψαν την πολιτική διορατικότητα του Κ. ήταν η έκδοση του διατάγματος ανεξιθρησκίας (έδικτο του Μεδιολάνου, 313), την οποία συναποφάσισε με τον αύγουστο Λικίνιο, και η μεταφορά της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας στην Ανατολή και ειδικότερα στη θέση του Βυζαντίου, αποικία των αρχαίων Μεγαρέων. Εκεί έχτισε μια καινούργια πόλη την οποία ονόμασε Νέα Ρώμη (330) και αργότερα πήρε το όνομά του (Κωνσταντινούπολη). Σε μια εποχή κατά την οποία, σύμφωνα με τους υπολογισμούς των ειδικών, οι χριστιανοί δεν ξεπερνούσαν το ένα δέκατο του πληθυσμού της αυτοκρατορίας, ο Κ. διέβλεψε ότι ο χριστιανισμός θα ήταν η θρησκεία του μέλλοντος και όχι μόνο έδωσε τέλος στους διωγμούς αλλά ανέλαβε την προστασία της νέας θρησκείας. Ευνόησε ιδιαίτερα την ανάπτυξή της και ενίσχυσε την Εκκλησία με την παραχώρηση ορισμένων δικαιωμάτων, όπως για παράδειγμα του δικαιώματος να δέχεται δωρεές και κληροδοτήματα (το οποίο, ενώ αλλοίωνε τον αρχικό της χαρακτήρα, την ισχυροποιούσε μέσω της φιλανθρωπικής δράσης), καθώς και δικαστικά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα να ασκούν οι επίσκοποι δικαστική εξουσία επί των κληρικών, αλλά και να εφεσιβάλλονται οι αποφάσεις των επισκόπων. Παράλληλα, αντιμετώπισε με αξιοθαύμαστη διπλωματία την ειδωλολατρία, η οποία παράκμαζε ταχύτατα. Το γεγονός ότι η χριστιανική Εκκλησία τον ανακήρυξε –μετά θάνατον– ισαπόστολο και η ρωμαϊκή Σύγκλητος τον αποθέωσε αποδεικνύει την αποτελεσματικότητα της θρησκευτικής πολιτικής του, ανεξάρτητα από τα κίνητρά του (πολιτικά ή προσωπικές πεποιθήσεις). Παράλληλα, η νομοθεσία του Κ. έφερε σε πολλά σημεία της την επίδραση του χριστιανισμού (κατάργηση του σταυρικού θανάτου, περιορισμός της πατρικής εξουσίας, προστασία των παιδιών κ.ά.). Η μεταφορά της πρωτεύουσας στην Ανατολή ήταν η δεύτερη ενέργεια αποφασιστικής σημασίας για την τύχη της αυτοκρατορίας. Ο Κ. πήρε αυτή την απόφαση εκτιμώντας ότι οι εχθροί της αυτοκρατορίας στην Ανατολή και στον Δούναβη αποτελούσαν μεγαλύτερη απειλή απ’ ό,τι στη Δύση, και θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν ευκολότερα από το Βυζάντιο. Εξάλλου, το χριστιανικό στοιχείο, στο οποίο ο Κ. στήριζε τη θρησκευτική του πολιτική, ήταν πολυπληθέστερο στην Ανατολή. Άλλοι παράγοντες οι οποίοι τον οδήγησαν στη μεταφορά ήταν η εξαιρετική γεωγραφική και στρατιωτική θέση της πόλης, που της εξασφάλιζε σπουδαία οικονομική ανάπτυξη και ταυτόχρονα ασφαλή άμυνα από τις εχθρικές επιθέσεις, και τέλος η γειτνίαση με περιοχές όπου είχαν αναπτυχθεί ισχυρά συγκεντρωτικές αυτοκρατορίες, γεγονός το οποίο παρείχε προσφορότερο έδαφος για την ανάπτυξη της δικής του συγκεντρωτικής πολιτικής απ’ ό,τι η Ρώμη, με τη μακρά δημοκρατική παράδοση. Ωστόσο, η υπεροχή του ελληνικού στοιχείου στην περιοχή της πρωτεύουσας, ανανεωμένου μάλιστα από τους ελληνιστικούς χρόνους, οδήγησε στον βαθμιαίο εξελληνισμό της αυτοκρατορίας. Η πολιτική του Κ. στο σύνολό της χαρακτηρίστηκε και κατευθύνθηκε από απόλυτο εκ πεποιθήσεως συγκεντρωτισμό, τον οποίο εξυπηρέτησαν τόσο οι διοικητικές όσο και οι στρατιωτικές του μεταρρυθμίσεις. Με αυτό ακριβώς το πνεύμα αντιμετώπισε και τη χριστιανική θρησκεία, δηλαδή ως ενοποιητική δύναμη για το κράτος, και γι’ αυτό, όταν η αίρεση του Αρείου (αρειανισμός) απείλησε σοβαρά να διασπάσει τους χριστιανούς, εγκαινίασε την καισαροπαπική πολιτική των βυζαντινών αυτοκρατόρων και, παρά το διάταγμα περί ανεξιθρησκίας, συγκάλεσε ο ίδιος την Α’ Οικουμενική Σύνοδο (325) και προκάλεσε την καταδίκη του Αρείου. Ο Κ., ανεξαρτήτως του βαθμού αποδοχής της οποίας τυγχάνει η προσωπικότητά του και ο τρόπος άσκησης της πολιτικής του, θεωρείται μεγάλος πολιτικός και στρατηγός, καθώς δεν νικήθηκε ποτέ από τους αντιπάλους του, ούτε όταν αυτοί ήταν ισχυρότεροι. Στην άμεση και έμμεση επίδραση την οποία άσκησε η πολιτική του και στα αποτελέσματά της στην ευρωπαϊκή αλλά και στην παγκόσμια ιστορία οφείλεται και το προσωνύμιο Μέγας το οποίο του αποδόθηκε. Για την έμπρακτη εύνοια την οποία επέδειξε στον χριστιανισμό, αν και αλλόθρησκος αρχικά, και για το βάπτισμά του λίγο πριν πεθάνει, η χριστιανική Εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο και ισαπόστολο. Η μνήμη του τιμάται, μαζί με της μητέρας του, αγίας Ελένης, στις 21 Μαΐου. Η αψίδα του Μεγάλου Κωνσταντίνου στη Ρώμη, η οποία χτίστηκε το 312 σε ανάμνηση της νίκης του εναντίον του Μαξεντίου στη Μουλβία γέφυρα. Κεφαλή κολοσσιαίων διαστάσεων του Μεγάλου Κωνσταντίνου, προερχόμενη από ένα άγαλμα που ήταν στημένο στη βασιλική του Μαξεντίου (Palazzo dei Conservatori, Ρώμη). Ψηφιδωτό του 10ου αι. στην Αγία Σοφία, στο οποίο ο Μέγας Κωνσταντίνος εικονίζεται να προσφέρει την Κωνσταντινούπολη στη Θεοτόκο.